หมอลำถือเป็นศิลปะการแสดงพื้นบ้านและเป็นเอกลักษณ์เฉพาะที่ถือกำเนิดในท้องถิ่นภูมิภาคอีสานที่มีมานานและเป็นส่วนหนึ่งที่อยู่ในวิถีชีวิตของคนอีสานจากอดีตจนถึงปัจจุบัน  เมื่อปี พ.ศ. 2552 หมอลำได้ถูกประกาศขึ้นทะเบียนมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม จากกรมส่งเสริมวัฒนธรรม กระทรวงวัฒนธรรม  หมอลำเป็นทุนทางวัฒนธรรมที่มีความสำคัญต่อสังคมของชาวอีสานนำไปสู่การเป็นเศรษฐกิจสร้างสรรค์ การก้าวไปสู่ซอฟพาวเวอร์ (Soft Power) ผลักดันเศรษฐกิจและสังคม ดังนั้นหน่วยงานภาครัฐจึงส่งเสริมผลักดันให้ประชาชนเห็นคุณค่าควรอนุรักษ์สืบสานศิลปวัฒนธรรมด้านหมอลำให้ยืนยาวต่อไป

ภาพที่ 1 หมอลำ
ที่มา https://www.kkc.rmuti.ac.th/2017/?p=2621

ความหมายคำว่า “หมอลำ”

         หมอลำ ประกอบขึ้นด้วยคำสองคำ คือ “หมอ” และ “ลำ” ดังนี้

 คำว่า “หมอ” ตามพจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน(2554) ให้ความหมายว่า ผู้ที่มีความรู้ความชำนาญ ในความหมายของภาษาอีสานใช้เรียกผู้ที่มีความเชี่ยวชาญหรือชำนาญการ เช่น หมอสูตร หมายถึงผู้เชี่ยวชาญในการใช้สูตร เช่น สูตรขวัญ ส่วนคำว่า“ลำ” ตามพจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน (2554) ให้ความหมายว่า เพลง บทกลอน เช่น ร้องส่งลำ ร้องแก้ลำ เป็นต้น หมอลำในความหมายของภาษาอีสานเป็น การขับร้องด้วยทำนองและภาษาถิ่นอีสานอย่างมีศิลป์ โดยมีแคนเป็นเสียงดนตรีหลักประกอบการขับร้อง ในด้านการแสดงผู้ชำนาญการเป่าเรียกว่า “หมอแคน” (เจริญชัย ชนไพโจน์, 2526 อ้างถึงใน พิศณุภงค์ ศรีศากยวรางกูร, 2566)เมื่อประสมคำว่า “หมอ” กับ “ลำ” เข้าด้วยกัน ได้คำว่า “หมอลำ” (บุญจันทน์ เพชรเมืองเลย, 2560)

          ดังนั้น “หมอลำ”หมายถึง ผู้ที่ชำนาญในการร้องบทกลอนทำนองด้วยภาษาถิ่นอีสานประกอบเสียงดนตรีพื้นบ้านแคน

ประวัติหมอลำ

        ตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบันหมอลำได้รับความนิยมอย่างแพร่หลาย มีการถ่ายทอดและพัฒนาอย่างต่อเนื่อง    มีการแสดงแนวคิดและอุดมการณ์ แง่คิด วิถีชีวิตสังคม ความเป็นอยู่ ความรู้สึกนึกคิด ผ่านคำร้องของกลอนลำ หมอลำทำหน้าที่สื่อสารองค์ความรู้ช่วยประชาสัมพันธ์ รณณรงค์ และนโนบายต่างๆของรัฐบาล สอดแทรกความรู้ในบทบาทนักแสดงให้ผู้คนในท้องถิ่นมีผลต่อทัศนะ การตัดสินใจ ความเชื่อ ตลอดจนแนวความคิดผ่านองค์ความรู้ต่างๆ หมอลำนอกจากทำให้ได้รับความรู้ ความเพลิดเพลิน ได้ผ่อนคลาย ให้ความบันเทิง และช่วยสื่อสารข้อมูลข่าวสารเรื่องราวต่างๆ ผ่านการแสดงมหรสพด้วย

ภาพที่ 2 หมอลำมหรสพที่ไม่หยุดนิ่ง
ที่มา https://www.nairobroo.com/travel/mhor-lam/

          การกำเนิดหมอลำนั้น มีหลักฐานปรากฏเมื่อ 3000 ปีมาแล้ว จากการขุดพบขวานสำริดของวัฒนธรรมดองซอนในเวียดนามเหนือ เมื่อพิจารณาจากประเพณี ท่ารำ ลักษณะของคนน่าจะเป็นตระกูลไทย-ลาว มีวิถีชีวิตร่วมทุกข์ร่วมสุข การเต้นระบำรำฟ้อน เข้าทรง ผีฟ้ารักษาโรคประเพณีรวมกลุ่มฟ้อนระบำรำเต้น เพื่อความอุดมสมบูรณ์ของชุมชน (สุจิตต์ วงเทศ, 2532, พิศณุภงค์ ศรีศากยวรางกูร, 2566)  หมอลำมีพัฒนาการจากการแสดงพื้นบ้านจากการมีหมอลำชายเพียงคนเดียวต่อมาพัฒนาจนมีหมอลำฝ่ายหญิง มีเครื่องดนตรีประกอบจังหวะเพื่อความสนุกสนาจนกระทั่งเพิ่มตัวแสดงที่มีอยู่ในเรื่อง และการการแสดงเวทีจนสู่ยุคออนไลน์มีแฟนคลับ ซึ่งแบ่งยุควิวัฒนาการออก 5 ยุค ดังนี้ (ศิวาพร ฟองทอง, 2565)

          1.ยุคก่อนช่วง พ.ศ. 2500 “หมอลำพื้น” เป็นต้นกำเนิดจากธรรมเนียมการเล่านิทาน การเว้าผญา การสูตรขวัญ และการเทศน์ เป็นการเล่าเรื่องต่างๆเกี่ยวกับจารีตประเพณีและศีลธรรม โดยนำวรรณคดี นิทานชาดกหรือหรือตำนานวรรณกรรมพื้นบ้าน อาทิ การะเกด สินไช นางแตงอ่อน ผากไกลกระด้น ท้าวจำปาสี่ต้น รวมถึงคติสอนใจทางศาสนาซึ่งให้ นั่งเล่าให้ลูกหลานมาฟังกัน และที่เรียกหมอลำประเภทนี้ว่า “ลำพื้น” ซึ่งมาจากเนื้อหาของการลำที่เน้นถ่ายทอดเรื่องราวพื้นบ้านต่อมาหมอลำพื้นได้พัฒนาการเป็นหมอลำหมู่

           2.ยุค พ.ศ.2500-2515 เป็นยุคที่หมอลำเริ่มได้รับความนิยม เพราะเป็นกิจกรรมยามว่างในชนบทซึ่งยังไม่มีไฟฟ้าและโทรทัศน์ใช้กันมากนัก การแสดงหมอลำจึงมีการปรับการแสดงเพื่อพัฒนาให้ทันสมัยสอดคล้องกับค่านิยมของชาวอีสานที่เปลี่ยนไปแต่ละช่วงเวลา จากหมอลำพื้นหรือหมอลำประเภทลำเดี่ยว มาเป็นหมอลำที่มีผู้แสดงหลายคน หรือ “หมอลำหมู่” ที่ใช้ผู้แสดงเป็นจำนวนมากเป็นหมู่คณะ ลำเรื่องราวให้ผู้แสดงครบตามเนื้อเรื่อง เช่น พระเอก นางเอก ตัวโกง ตัวตลก เป็นต้น รูปแบบการจ้างงานเพื่อแสดงมหรสพในงานบุญประเพณีให้แก่คนในหมู่บ้านหรือหมู่บ้านใกล้เคียง จุดเปลี่ยนของหมอลำยุคนี้คือการพัฒนาองค์ประกอบและการอำนวยความสะดวกหมอลำ มีการแข่งขันประกวดหมอลำรูปแบบต่างๆในภาคอีสาน ส่งผลให้นายทุนพบช่องทางการเพิ่มฐานเศรษฐกิจที่เกิดจากทุนวัฒนธรรมด้านหมอลำในยุคถัดไป

           3.ช่วงพ.ศ.2516-2535 การพัฒนาของหมอลำหมู่ โดยมีความร่วมมือระหว่างหมอลำกับกลุ่มนายทุนในการจัดตั้งสำนักงานเพื่อเป็นช่องทางในการติดต่อประสานงานระหว่างเจ้าภาพผู้ว่าจ้างกับวงหมอลำ การแสดงหมอลำเริ่มมีการประชาสัมพันธ์และขายโฆษณาสินค้าเป็นการตอบแทน เช่น โฆษณายาสามัญประจำบ้าน ขณะเดียวกันอิทธิพลของกระแสเพลงลูกทุ่งทำให้วงหมอลำต้องการพัฒนาวงหมอลำให้เท่าเทียมวงดนตรีลูกทุ่ง จึงมีการขับร้องเพลงลูกทุ่งระหว่างช่วงการลำ มีแดนเซอร์เต้นโชว์ มีการประยุกต์เครื่องดนตรีสากลเข้ามาในการให้จังหวะ เช่น กลองชุด แซกโซโฟน คีย์บอร์ด เป็นต้น มีรูปแบบการแสดงอย่างเป็นระบบแบ่งเป็นช่วงๆ ช่วงการโชว์วง ช่วงการแสดงประกอบเพลงลูกทุ่ง ช่วงตลก ช่วงลำเรื่อง และช่วงการเดินกลอนลำ ด้านเวทีมีการจ้างครบวงจรพร้อมไฟ แสงสี การเดินทางไปแสดงมีรถขนส่งทำให้เพิ่มจำนวนการลงทุนของหมอลำมากขึ้น และเกิดธุรกิจทางด้านหมอลำขยายตัวใหญ่ขึ้นสู่การพัฒนาวงหมอลำในภาคอีสาน

4. ช่วง พ.ศ.2535-2559 ยุคกลุ่มนายทุนเข้ามีบทบาทในการสนับสนุนหมอลำ มีสำนักงานหมอลำอย่างเต็มตัว มีรูปแบบการประชาสัมพันธ์วงหมอลำ มีช่องรายการทีวีให้แสดงออกอากาศ มีช่องรายการวิทยุกระจายเสียง มีครูที่มีความเชี่ยวชาญทางด้านทักษะการแสดงมาสอน  มีการประกวดหมอลำในรายการทีวีและสื่อต่างๆ ทำให้ศิลปินหมอลำเป็นที่รู้จึกทั้งในและต่างประเทศ ช่วงนี้เป็นยุคที่กระแสหมอลำเรื่องต่อกลอนเป็นที่นิยม มีการนำเสนอวรรณกรรมนิทานพื้นบ้านที่มีทั้งแต่งขึ้นใหม่และการนำวรรณกรรมที่มีอยู่แล้วมาประยุกต์เป็นกลอนลำเรื่องเพื่อให้เกิดความน่าสนใจ มีการลำเรื่องต่อกลอนที่เข้าถึงบทบาทอย่างลึกซึ้ง เช่น บทลำโศก บทบางร้าย บทตัวโกง มีโชว์คอนเสริต์เพลงลูกทุ่ง และการเต้ย โดยใช้เพลงลูกทุ่งหมอลำ มีรูปแบบผลงานที่ยิ่งใหญ่และดูน่าสนใจ การพัฒนาทั้งด้านชุดนักแสดง เวที ไฟ แสง สี นอกจากนี้กลุ่มนายทุนเข้ามามีบทบาทในการขอซื้อลิขสิทธิ์ ร่วมสัญญากับบริษัทเพื่อบันทึกเทปและแผ่นเสียง แผ่นซีดี ทำให้วีดีโอและเสียงการแสดงจึงเป็นลิขสิทธิ์ของนายทุน
5. ช่วงพ.ศ. 2560-2564 ยุคหมอลำออนไลน์และการปรับตัวในช่วงการแพร่ระบาดของโควิด -19 ยุคนี้เกิดหมอลำออนไลน์ซึ่งได้รับความนิยมอย่างมากโดยเฉพาะกลุ่มวัยรุ่นและวัยทำงาน รูปแบบนำเสนอทำให้วงเกิดเอกลักษณ์ จุดเด่นเพื่อให้ผู้ชมที่สนใจทั้งรูปแบบด้านทำนองลำ การแสดงโชว์วัฒนธรรม รูปแบบของการเต้ย และการนำเสนอต่างๆ รวมทั้งเป็นยุคที่นายทุนให้ความสนใจเรื่องการประชาสัมพันธ์ การแต่งเพลงโชว์ผลิตภัณฑ์สินค้า การขึ้นป้ายไฟ มีโชว์ผ่านจอ LED ในขณะที่มีการแสดง จึงได้รับกระแสการตอบรับที่นิยมอย่างมาก มีการตั้งแฟนคลับวงหมอลำทั้งในประเทศและต่างประเทศ เกิดการสนับสนุนจากแฟนคลับในด้านต่างๆ อาทิ ที่พัก การเดินทาง การแต่งชุดหมอลำ ปรากฏการณ์แฟนคลับทำให้เกิดการเดินสานติดตามศิลปินหรือวงหมอลำ การรับงานต่างพื้นที่ทั่วประเทศและในต่างประเทศ ในปี พ.ศ.2563 เกิดการแพร่ระบาดของโควิด-19 ส่งผลกระทบจากสถานการณ์ดังกล่าวทำให้หมอลำต้องปรับตัวและแก้ปัญหาอุปสรรค จึงได้มีการแสดงหมอลำออนไลน์ การสร้างกลุ่มปิดจำหน่ายบัตรและการแสดงผ่านการไลฟ์สดทั้งขนาดเล็ก ขนาดกลาง และขนาดใหญ่ ในวิกฤตนี้จะเห็นทักษะในการปรับตัวของคนในวงการหมอลำ โดยพัฒนารูปแบบการแสดงทางออนไลน์ผ่านทางไลฟ์เฟซบุ๊ก หรือ ตัดต่อเป็นคลิปลงยูทูบ แต่ก็ยังไม่ทิ้งรูปแบบการแสดงสดที่เป็นหัวใจและเสน่ห์ของวงลูกทุ่งอีสานและคณะหมอลำ

วิวัฒนาการหมอลำจากอดีตจนถึงปัจจุบันเรื่องราวหรือวิธีการบริหารจัดการวงหมอลำ มีการจัดเก็บคลังข้อมูลสำคัญทั้งการประพันธ์เนื้อร้อง การออกแบบท่าเต้น การฝึกซ้อม เทคนิคการฝึกร้องเอื้อน ลำเรื่องต่อกลอน แต่เดิมถูกส่งต่อและถ่ายทอดให้รู้กันเฉพาะชาวคณะเท่านั้น แต่ปัจจุบันต้องการคนสืบทอด ศิลปินรุ่นบุกเบิกจึงค่อย ๆ ออกมาถ่ายทอดเรื่องราวในอดีตให้คนรุ่นใหม่ได้รับรู้ เช่น การอัดคลิปวิดีโอเล่าเรื่องเบื้องหลังงานแสดงเวทีให้เป็นแหล่งความรู้ที่ผู้สนใจสามารถเรียนรู้ได้จากศิลปินโดยตรง นอกจากนี้ยังมีการเผยแพร่บันทึกการแสดงสดและหมอลำอีกหลายวง ที่ศิลปินรุ่นใหม่สามารถไปศึกษารูปแบบการลำเรื่องต่อกลอน และเทคนิคลำดับการแสดง พร้อมแสงสีเสียงได้โดยง่าย นอกจากองค์ความรู้พื้นฐานแล้ว การสร้างงานและผลักดันระบบนิเวศของดนตรีอีสานให้สมบูรณ์ก็ถือเป็นอีกบทบาทหนึ่งของคณะหมอลำ ช่วยสร้างให้เกิดเม็ดเงินหมุนเวียนในระบบเศรษฐกิจ ศิวาพร ฟองทอง (2665) กล่าวว่ามูลค่าทางเศรษฐกิจที่หมอลำเป็นตัวกลางในการกระตุ้นเศรษฐกิจทั้งในวงหมอลำและผู้ชมหมอลำว่าสร้างมูลค่ามากในระบบเศรษฐกิจ“เริ่มตั้งแต่การเดินทาง ค่าที่พักและอาหารระหว่างการเดินทาง ซึ่งผู้ชมคิดเป็นร้อยละ 15 ที่มาชมหมอลำในระยะทางไกลว่า 100 กิโลเมตร ซึ่งแฟนคลับแบบนั่งเครื่องบินหรือขับรถมา การดูหมอลำตลอดคืน เช่น เครื่องดื่มแอลกอฮอล์ อาหาร เสื่อ (ผ้าปู) อุตสาหกรรมผลิตแอลกอฮอล์ เกิดมีการจ้างงานขึ้น การจ้างงานก็จะเพิ่มขึ้น เขาเรียกว่า Multiplier effect (ผลคูณทวีต่อระบบเศรษฐกิจ) มูลค่าในช่วงก่อนโควิดสามารถร่วมกันสร้างมูลค่าทางเศรษฐกิจ เฉพาะการจ้างงานในภาคอีสาน มีมูลค่าประมาณ 6,000 ล้านบาท สถานการณ์ปกติ หมอลำมีมูลค่ารายรับประมาณ 700 ล้านบาท ต่อวงต่อฤดูกาลแสดง”

ภาพที่ 3 อุตสาหกรรมหมอลำ
ที่มา https://theisaanrecord.co/2023/05/09/billion-economy-of-morlum-the-ignored-thai-soft-power/

ประเภทของหมอลำ

         มีนักวิชาการแบ่งประเภทของหมอลำ ไว้ดังนี้

         หมอลำสามารถแยกเป็นกลุ่มตามความถนัดของผู้แสดง แบ่งออกได้ 5 กลุ่ม ดังนี้ (เจริญชัย ชนไพโรจน์, 2526 อ้างถึงใน ดวงฤทัย บุญสินชัย, 2561)

1. หมอลำพื้น เป็นหมอลำพื้นยุคแรกสุด  เป็นหมอลำชายเล่นคนเดียวเล่านิทานพื้นบ้านเรื่องชาดกต่างๆ

ลำพื้นบางทีเรียก ลำเรื่อง คำว่า พื้น หรือ เรื่อง คือเรื่องราวหรือการเล่าเรื่อง  สมัยก่อนนิยมนำหมอลำพื้นมาแสดงในงานเทศกาลต่างๆ ดนตรีที่ใช้ประกอบลำพื้นคือ แคน

2. หมอลำกลอน เป็นหมอลำผู้หญิงและผู้ชายที่ลำ “ลำใส่กัน”ลำกลอนถามตอบ เรื่อง คดีโลกคดีธรรม มี

หมอแคนเป่าแคนประกอบ บางที่เรียกลำโจทย์ลำแก้ หรือหมอลำคู่ ปัจจุบันหมอลำกลอนเกี่ยวกับเรื่องความรักโต้ตอบกัน ลำกลอนได้พัฒนามาจากการลำโจทย์แก้ และ ลำเกี๊ยว ซึ่งเป็นการลำในทำนองเกี๊ยวพาราสี

3. หมอลำหมู่ หรือ หมอลำเรื่อง หรือหมอลำเรื่องต่อกลอน เป็นกลุ่มของหมอลำที่ลำเป็นเรื่องและใช้

ทำนองเศร้า ใช้นักแสดงครบตามตัวละครในท้องเรื่อง ยึดถือการแสดงในบทบาทที่สำคัญ การแสดงจึงต้องสมจริงเช่น บทรัก บทโศก บทอิจฉาริษยา การลำใช้ภาษาและการเจรจาใช้ภาษาอีสานตลอดท่วงทำนองและการเอื้อนเสียง การดำเนินเรื่องจะใช้กลอนลำที่มีข้อความสัมผัสและเข้ากับเนื้อเรื่องติดต่อกันตั้งแต่ต้นจนจบ

4. หมอลำเพลิน เป็นลำที่วิวัฒนาการมาจากการลำหมู่ คณะหมอลำที่ลำเรื่องและใช้ทำนองสนุกสนาน

ให้มีความหลากหลายอยู่ในการแสดงอยู่ที่การลำและการฟ้อนโดยเฉพาะเวลาที่ออกจากฉากหรือเข้าฉาก จะเน้นความพร้อมเพรียง จะใช้เครื่องดนตรีประกอบ เช่น พิณ แคนวอ ฉิ่ง ฉาบ กลอง ต่อมาเพิ่มกลองชุด เบส ออร์แกน แซ็กโซโฟน ทรัมเปต ดนตรีลูกทุ่งแบบอีสาน แต่ทำนองในการร้องเป็นทำนองผสมทำนองเพลงลุกทุ่ง ลำเพลินหรือหมอลกกกขาขาว เป็นลำเรื่องต่อกลอนแต่ใช้จังหวะสั่นและกระชับกว่า เรื่องที่ได้รับความนิยมมาลำได้แก่  สังศิลป์ชัย แก้วหน้าม้า

5. หมอลำผีฟ้า เป็นคณะหมอลำที่ลำเพื่อรักษาคนเจ็บไข้ โดยหมอลำทำหน้าที่ติดต่อสื่อสารกับผีฟ้า

 บางท้องที่เรียก หมอลำผีฟ้าว่า “หมอลำไทเทิง”  บางพื้นที่เรียกว่า “หมอลำผีแถน” เป็นผู้ลำอ้อนวอนขอความเมตตาจากพระยาแถน เมื่อพระองค์ทรงสงสารก็จะประทานให้ตามขอร้อง และผู้ป่วยจะหายจากโรคภัยไข้เจ็บนั้นๆ ประเพณีการลำผีฟ้าบางทีผุ้ประกอบพิธีจะมีบริวารติดตามร่วมพิธีด้วย เช่น หมอแคน ความเชื่อเรื่องหมอลำผีฟ้าแตกต่างกันไปแล้วแต่ท้องถิ่น มักรักษาคนป่วยที่รักษาคนป่วยที่สุงอายุหรือป่วยมานานรักษาวิธีอื่นแล้วไม่หาย มีการนำเครื่องหมู่บูชา เสื้อผ้าและเครื่องแต่งตัววางลงในพาน และเริ่มอันเชิญหรืออ้อนวอนให้ผีฟ้ามาเยี่ยมคนป่วยหรือร่วมสนุกสนานในการฟ้อนรำ หมอลำแต่ละคนลำด้วยลีลาและทำนองของตนเองต่างคนต่างเต้น หมอแคนจะเป่าลายโป้ซ้ายซึ่งเป็นลายหนึ่งในแคนหลัก ปัจจุบันหมอแคนนิยมใช้ลายใหญ่แทนลายโป้ซ้ายในจำนวนห้าลาย ตามประเพณีหมอลำผีฟ้าจะไม่รับเงินค่าจ้างแต่จะรับของ เช่น หมากพลู หรือบุหรี่หรือเงินต้องเป็นของขวัญไม่ใช่ค่าจ้าง

อ้างอิง

ดวงฤทัย บุยสินชัย. (2561). รูปแบบและกลวิธีการลำพื้นวาดขอนแก่น : กรณีศึกษา หมอลำวันดี พล

ทองสถิตย์. วิทยานิพนธ์ ศศ.ม. มหาวิทยาลัยขอนแก่น.

บุญจันทร์ เพชรเมืองเลย. (2560).  ภาพสะท้อนสังคมและวัฒนธรรมอีสานในกลอนลำของหมอลำราตรีศรีวิไล.

           วิทยานิพนธ์ ศศ.ม. มหาวิทยาลัยขอนแก่น.

พระสมุห์อนันตศักดิ์ พลแก้วเศษ. (2557). การศึกษาตัวบทและบทบาทหมอลำคณะบ้านร่มเย็น จังหวัด

มหาสารคาม. วิทยานิพนธ์ ศศ.ม. มหาวิทยาลัยขอนแก่น.

พิศณุภงศ์ ศรีศากยวรางกูร.  (2565). องค์ความรู้ของหมอลำกลอนสะท้อนวิถีชีวิตชาวอีสาน. วารสารการเมือง

การปกครอง. 13(2), 225-239.

ราชบัณฑิตยสถาน. (2556). พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน 2554. กรุงเทพฯ : นานมีบุ๊คส์พับลิเคชั่นส์,

2556.

ศิวาพร ฟองทอง และคณะ. (2565). หมอลำกับเศรษฐกิจ สังคม และสุขภาพคนอีสาน. เข้าถึงจาก

          file:///C:/Users/Vivo%20Book/Downloads/download.pdf 

หมอลำ อุตสาหกรรมพันล้านนอกสายตารัฐ ถามหา Soft Powerในเชิงนโยบายก่อนโค้งสุดท้ายเลือกตั้ง

2566. 2566. เข้าถึงจาก https://theisaanrecord.co/2023/05/09/billion-economy-of-morlum-the-

ignored-thai-soft-power/

หอสมุดแห่งชาติเฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ นครพนม.  (2563).

หมอลำ. เข้าถึงจาก https://www.finearts.go.th/nakhonphanomlibrary/view/12439